نرخ سوم بنزین؛ سپر هوشمند در برابر اتلاف انرژی

افزایش محدود قیمت سوخت در کارت جایگاه‌ها، راهکاری علمی برای کنترل مصرف، مهار قاچاق و تأمین منابع توسعه پایدار زیرساخت‌های انرژی کشور است.
به گزارش مهر، ایران در دهه‌های گذشته، همواره با چالشی مزمن در حوزه مصرف و تولید بنزین روبه‌رو بوده است. مصرف روزانه بیش از ۱۳۴ میلیون لیتر در حالی‌که ظرفیت تولید تنها حدود ۱۱۵ میلیون لیتر برآورد می‌شود، به معنای ناترازی روزانه حدود ۲۰ میلیون لیتر است؛ شکافی که نه تنها بر بودجه عمومی فشار وارد می‌کند، بلکه امنیت انرژی کشور را نیز تهدید می‌سازد.
دولت چهاردهم با درک این وضعیت، تصمیم گرفته نظم تازه‌ای به اقتصاد سوخت کشور ببخشد، نظمی که تکیه‌گاه آن سه‌نرخی شدن بنزین است، مدلی که می‌کوشد میان مصرف منطقی، قیمت واقعی و عدالت اجتماعی توازن برقرار کند.
 سیاست‌گذار و عقلانیت اقتصادی
بر اساس اعلام مقامات وزارت نفت و کارشناسان اقتصادی، در این طرح هیچ تغییری در سهمیه یارانه‌ای خانوارها رخ نخواهد داد. کارت‌های سوخت شخصی همچنان اعتبار ماهانه خود را با همان نرخ پیشین حفظ می‌کنند. نرخ دوم یعنی قیمت آزاد با کارت شخصی نیز ثابت می‌ماند.
تنها تغییر در نرخ سوم است؛ قیمتی که مربوط به سوخت عرضه‌شده از کارت جایگاه‌هاست و اندکی افزایش می‌یابد تا رفتارهای پرمصرف کنترل شود.
این اصلاح کوچک اما هدفمند، با بهره‌گیری از رویکردی علمی و داده‌محور طراحی شده و قصد دارد نه درآمدزایی فوری، بلکه اصلاح بلندمدت ساختار مصرف انرژی را دنبال کند.
همان‌گونه که علیرضا مدبر کارشناس انرژی می‌گوید، این تغییر یک «تحول نرم و مؤثر» است که «با کمترین تغییر، بیشترین اثر را بر رفتار مصرفی جامعه خواهد گذاشت.»
 سه نرخی برای سه هدف
تداوم حمایت اجتماعی: خانوارها همچنان سهمیه یارانه‌ای خود را با همان قیمت گذشته دریافت خواهند کرد.
حفظ تعادل تولید و مصرف: با کنترل رفتارهای پرمصرف، شکاف میان تولید و مصرف به‌تدریج کاهش می‌یابد.
تأمین منابع توسعه‌ای: درآمد حاصل از نرخ سوم صرف نوسازی ناوگان حمل‌ونقل، گسترش سوخت‌های جایگزین و بهبود زیرساخت‌های توزیع خواهد شد.
در نتیجه، سیاست جدید نه‌تنها فشار جدیدی بر مردم وارد نمی‌کند، بلکه ساختاری اصلاحی ایجاد می‌کند که به نفع اکثریت جامعه است.
 ناترازی بنزین و ضرورت اصلاح
کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس هشدار می‌دهند که تداوم الگوی فعلی مصرف، کشور را ناگزیر به واردات بنزین خواهد کرد؛ موضوعی که علاوه بر وابستگی ارزی، تهدیدی برای استقلال اقتصادی است.
محمد متقیان، کارشناس انرژی، در تحلیل خود می‌گوید: این ناترازی «ریشه در مصرف بالای خودروهای داخلی و فقدان انضباط قیمتی» دارد و طرح سه‌نرخی شدن «پاسخی عقلانی به این ناترازی ساختاری است.»
طبق داده‌های رسمی، میانگین مصرف سوخت در خودروهای داخلی بین ۸.۵ تا ۱۰ لیتر در هر
 ۱۰۰ کیلومتر است؛ در حالی که در کشورهایی چون ژاپن، کره جنوبی یا آلمان این عدد بین ۴.۵ تا ۵.۵ لیتر است؛ یعنی خودروهای ایرانی تقریباً دو برابر استاندارد جهانی بنزین مصرف می‌کنند.
افزون بر آن، بیش از ۱۴ میلیون موتورسیکلت بنزینی در کشور وجود دارد که دست‌کم ۱۰ میلیون دستگاه از آن‌ها فرسوده و پرمصرف هستند. این آمار نشان می‌دهد که بخشی عظیم از سوخت کشور عملاً در موتورهایی می‌سوزد که بهره‌وری پایینی دارند.
 اصلاح قیمت؛ نه تنبیه بلکه آموزش اقتصادی
در دهه‌های اخیر، قیمت بنزین در ایران عملاً زیر سطح واقعی نگه داشته شده است. نتیجه روشن است: شکل‌گیری الگویی از مصرف افسارگسیخته.
درحالی‌که در اغلب کشورها قیمت انرژی بازتاب‌دهنده هزینه واقعی تولید و انتقال است، در ایران «سیگنال قیمتی» از کار افتاده و انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی باقی نمانده است.
اکنون نرخ سوم، همانند چراغ زردی در ترافیک اقتصادی کشور، هشدار می‌دهد که عبور از سقف ۱۶۰ لیتر در ماه دیگر مصرف منطقی نیست.
این نرخ، در منطق سیاست‌گذاری، درس جدیدی برای جامعه است: هر مقدار مصرف بیش از حد متعارف، هزینه‌ای مضاعف برای کشور دارد، از فشار بر پالایشگاه‌ها تا آلودگی هوا و کسری بودجه انرژی. در واقع، قیمت واقعی به ابزار آگاهی تبدیل می‌شود، نه تنبیه.
 فرسودگی ناوگان؛ دشمن پنهان انرژی
سه‌نرخی شدن بنزین زمانی می‌تواند اثرگذاری کامل داشته باشد که هم‌زمان با آن، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شخصی نیز پیش رود.
رضا پدیدار، عضو اتاق بازرگانی و کارشناس انرژی، در این باره تأکید می‌کند: «اگر وضعیت خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده سامان نیابد، هر طرح قیمتی نیمه‌کاره خواهد ماند.»
او یادآور می‌شود که تنها ۱۰ میلیون موتورسیکلت فرسوده سالانه صدها میلیون لیتر بنزین را بدون بازده واقعی می‌سوزانند. به همین دلیل، دولت باید بخشی از درآمد حاصل از نرخ سوم را صرف از رده خارج کردن وسایل نقلیه فرسوده کند و از تولید خودروهای کم‌مصرف حمایت نهادینه نماید.
 گازسوز کردن خودروها؛ ظرفیت فراموش‌شده
یکی از مکمل‌های راهبردی طرح سه‌نرخی، بازفعال سازی سیاست دوگانه‌سوز کردن خودروها است. این ایده که در اوایل دهه ۱۳۸۰ مطرح شد، به دلیل کمبود جایگاه و اطلاع‌رسانی ضعیف در جامعه نهادینه نشد. اما امروز شرایط متفاوت
 است:
شبکه گاز کشور گسترده‌تر شده، زیرساخت‌های CNG در حال بازسازی است و قیمت گاز نسبت به بنزین مقرون‌به‌صرفه‌تر به‌نظر می‌رسد.
در چنین فضایی، آگاهی‌بخشی عمومی درباره مزایای استفاده از گاز طبیعی فشرده می‌تواند رفتار مصرفی مردم را تغییر دهد. همان‌طور که متقیان تأکید می‌کند: «طرحی موفق است که با مردم گفت‌وگو کند، نه فقط با قیمت‌ها.»