دشت قزوین در آستانه فروپاشی زیستی؛ زنگ خطر برای کشاورزی و صنعت

*حسن عابدینی
دشت قزوین با کاهش شدید منابع آب، فرونشست زمین و نابودی پوشش گیاهی، در معرض فروپاشی زیستی قرار گرفته‌ است؛ وضعیتی که آینده کشاورزی و صنعت استان را با تهدید جدی روبه‌رو کرده‌است.
خشکسالی در استان قزوین، دیگر صرفاً یک پدیده طبیعی نیست بلکه به بحرانی چندوجهی تبدیل شده که ابعاد آن از محیط زیست فراتر رفته و به حوزه‌های کشاورزی، صنعت، توسعه شهری، و سیاست‌گذاری عمومی نفوذ کرده‌است.
دشت قزوین، به‌عنوان یکی از قطب‌های تاریخی کشاورزی ایران، امروز در آستانه فروپاشی زیستی قرار دارد و تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری بی‌رویه، توسعه نامتوازن و ضعف در حکمرانی منابع طبیعی، همگی در شکل‌گیری این بحران نقش دارند. در چنین شرایطی، بررسی علمی و تحلیلی وضعیت موجود، بازخوانی دیدگاه‌های کارشناسان، و ارائه راهکارهای عملی، ضرورتی انکارناپذیر برای عبور از این بحران است.
بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین بارندگی در استان به حدود ۳۶ تا ۵۷ میلی‌متر رسیده که نسبت به میانگین بلندمدت، کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. این افت بارش‌ها، منابع آب زیرزمینی را به شدت تحت فشار قرار داده و خطر فرونشست زمین در دشت قزوین را افزایش داده است.
کارشناسان، تغییرات اقلیمی جهانی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، و کاهش پوشش گیاهی را از مهم‌ترین عوامل تشدید خشکسالی در منطقه می‌دانند. برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، عدم اصلاح الگوی کشت، و تخریب مراتع از جمله چالش‌هایی هستند که نیازمند اقدام فوری‌اند.
محمود داوران، کارشناس محیط زیست استان قزوین در گفت‌وگویی با مهر وضعیت منابع آبی دشت قزوین را دشوار توصیف کرد و گفت: دشت قزوین از دهه چهل تاکنون تحت فشار شدید بهره‌برداری از منابع زیرزمینی قرار گرفته‌است.
وی افزود:نیمی از منابع آب زیرزمینی این دشت از بین رفته و این روند موجب بروز خطرات جدی برای اکوسیستم منطقه شده‌است.
 ۸۳ درصد از منابع آبی دشت قزوین صرف بخش کشاورزی می‌شود
داوران ادامه داد: حدود ۸۳ درصد از منابع آبی دشت قزوین صرف بخش کشاورزی می‌شود در حالی که راندمان آبی در این بخش پایین است و کاشت محصولات پرمصرف بدون توجه به ظرفیت آبی منطقه، یکی از عوامل اصلی این شرایط دشوار به‌شمار می‌رود.
وی با اشاره به نقش صنعت در تشدید بحران آب افزود: استان قزوین پس از اصفهان دومین استان فولادی کشور است و صنایع بزرگ با مصرف بالای آب، بدون بهره‌وری متناسب، فشار مضاعفی بر منابع وارد کرده‌اند.
داوران همچنین توسعه شهری را یکی دیگر از عوامل مؤثر در کم آبی دانست و اظهار کرد: گسترش افقی شهرها، پراکندگی جمعیت و تغییر کاربری اراضی کشاورزی، موجب افزایش مصرف منابع آبی شده‌است.
این کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: توسعه باید بر پایه ظرفیت‌های زیستی و با مدیریت دقیق انجام شود تا از فشار بیشتر بر منابع جلوگیری گردد.
 توسعه بی‌ضابطه شهرها و مهاجرت گسترده باعث مرگ تدریجی دشت قزوین می‌شود
فاطمه صدری، پژوهشگر حوزه محیط زیست نیز در گفت‌وگو با مهر، با نگاهی تخصصی به تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کشاورزی پرداخت و گفت:الگوهای بارندگی در قزوین به‌شدت نامنظم شده‌اند.خشکسالی‌های شدید و سیلاب‌های ناگهانی، تولید محصولات کشاورزی را با اختلال مواجه کرده‌اند.
وی با بیان اینکه افزایش دما، رشد و بلوغ بسیاری از محصولات زراعی را مختل کرده‌است، افزود:برخی گیاهان دیگر توان سازگاری با شرایط جدید را ندارند و گرم‌تر شدن هوا موجب گسترش آفات و بیماری‌های جدید به مناطقی شده که پیش‌تر در آن‌ها حضور نداشتند.
صدری همچنین به فرسایش خاک و کاهش کیفیت آن اشاره کرد و گفت: این عوامل مستقیماً بر بهره‌وری کشاورزی تأثیر می‌گذارند و کشاورزان را با مشکلات جدی مواجه می‌سازند و بر همین اساس نیز تغییر زمان مناسب کشت و برداشت نیز برنامه‌ریزی کشاورزان را دچار اختلال کرده‌است.
وی با بیان اینکه دشت قزوین در حال تبدیل شدن به شبه‌بیابان است، عنوان کرد: توسعه بی‌ضابطه شهرها، مهاجرت گسترده و غارت منابع آب، مرگ تدریجی این دشت را تسریع خواهد کرد.
 ۵ سال خشکسالی بی‌سابقه و کسری تجمعی آب
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین تأکید کرد: پنج سال خشکسالی مستمر بی‌سابقه بوده و در این مدت میانگین بارش سالانه استان محقق نشده است؛ این در حالی است که میزان مصرف آب همچنان بالاست و تعادل بین منابع و مصارف وجود ندارد.
وی افزود: به دلیل نبود سدهای بزرگ در استان، آب سطحی نقش کمتری دارد اما وضعیت آب زیرزمینی به علت عدم تغذیه کافی و برداشت بیش از حد در بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت مطلوب نیست.
 فرو نشست زمین؛ پیامد تلخ برداشت بی‌رویه
وی با بیان اینکه افت سطح آب زیرزمینی به افزایش نرخ فرونشست زمین منجر شده است، خاطرنشان کرد: بر اساس مطالعات، متوسط نرخ فرونشست در استان ۱۷ سانتی‌متر است که رقم بسیار بزرگی است و خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه این وضعیت را تشدید می‌کند.